Sosyal medya ve gazetecilik

Türkiye, sosyal medya için oldukça önemli. Peki paylaşımlarımızın bir anda 2 milyar kişiye ulaşma potansiyeli kendimizi ifade ederken bizi ne kadar etkiliyor? Aktif kullanımı henüz 20 yılı doldurmayan internet ile geçmişi 15. yüzyıla dayanan gazetecilik arasındaki denge nasıl kurulacak?

Dergi, gazete ve internet tecrübelerinin ardından sosyal medya konusunda araştırmalar yapan ve son bir yıldır Antalya’nın en büyük basın kuruluşları arasında yükselen Mahmut Boz ile bu sorulara cevap aradık.

A.Ünal: Mahmt Bey sizi geleneksel medyadan tanıyoruz ancak yeni sosyal medya dünyasını da yakından takip eden birisiniz. Sorulara geçmeden önce biraz kendinizden bahseder misiniz?

Mahmut Boz: Ben Antalya’da doğdum. Gazi Üniversitesi ve Anadolu Üniversitesi’nde okudum. 2002 yılından itibaren medya sektöründe çalıştım.

Sosyal medya bizi değiştirmedi

A.Ünal: 2011 yılı başında Sosyal Medya’nın Etkileri adında sosyal ağların hayatımıza etkisini inceleyen bir çalışmanız olmuştu. Aradan geçen süre içinde sosyal ağlar katlanarak büyüdü ve insanlarla kurduğumuz iletişim daha fazla internete kaydı. Sizce sosyal ağlar ve internet zihnimizde nasıl bir yer edindi?

Mahmut Boz: Ben sosyal ağlara yönelmemizdeki temel motivasyonun bilinçaltımızda yattığını düşünüyorum. Beğenilmek, takdir görmek, alkışlanmak, dikkate alınmak ya da sözlük anlamıyla “izlenmek” genel olarak çoğu insanın bilinçaltındaki çocuğa hitap ediyor. Pek çok kişi bu tespiti reddedebilir, ancak ben okuduğu kitabı bir site üzerinde paylaşmanın bile takdir görme ihtiyacına hizmet ettiğini düşünüyorum.

Örneğin Facebook sayfanızda reklamını yaptığınız kitap “ağır” bir kitap ise (öyle olsanız da olmasanız da) “aslında ben entelektüelim” demeye çalışıyor olabilirsiniz, paylaştığınız matrak bir kitap ise “ne kadar eğlenceli bir insanım bakın” demek istiyor olabilirsiniz. Ya da popüler bir filmi kötüleyip “pek çok insanın değer verdiği şeylere ben değer vermiyorum” mesajını vererek yine farklılaşma ihtiyacınıza hizmet ediyor olabilirsiniz. Ama örneğin bazı toplumsal olaylarda çevrenizdeki insanlardan farklı şeyler söylemeye çekinip kendinizi milliyetçi, cinsiyetçi vb. söylemlere de teslim edebilirsiniz. Elbette teşhir ve gözetleme gibi içgüdülerin dozu kişiden kişiye farklı olabilir, ayrıca bu tespit sosyal ağları kullanan insanların tümünü bağlamayabilir. Ancak tam tersi de geçerli, sırf sosyal ağları kullanmıyor diye bir kimsenin saydığım ihtiyaçlardan sıyrılmış olduğunu da varsayamayız.

Tüm bunlara ek olarak sosyal ağlar, aslında pek görüşmek istemeyebileceğiniz insanlarla bağlantınızı sürdürmenizi sağlayarak ya da normalde iletişim kurmaktan çekinebileceğiniz kişileri size yakınlaştırarak, tam da adına uygun “sosyal” bir hizmet görüyor. Yani sosyal ağlar bu anlamda bizi değiştirmedi. Var olan bazı sosyal yönelimlerimizi körükledi, sosyal normlarımız ya da mahremiyet anlayışımızın değişimini hızlandırdı, içimizdeki çocuğu belki de kendisinden önceki hiçbir araç ile kıyaslanamayacak ölçüde kışkırttı. Ayrıca Sosyal ağlar üzerinden yapılan reklamların da etkisi son dönemlerde oldukça arttı.

A.Ünal: Bir de sosyal medyaya çarpıcı bir popülarite kazandıran Arap Baharı ve İngiltere’deki ayaklanmalar var. Google, Facebook ve Twitter da bu değişimi hem medya boyutunda hem de kişisel boyutta destekliyor. Bu servislerin anayurdu olan ABD kişisel ifade özgürlüğüne dikkat çekmişti. OECD de buna dikkat çekiyor. Diğer yandan Pekin yönetimi ABD’nin internet özgürlüğü bahanesiyle diğer ülkelerin içişlerine müdahale etmemesi gerektiğini söylüyor ve tüm devletlerin bir şekilde interneti kontrol etme eğiliminde olduğunu görüyoruz. Çin bu küresel servisleri yasaklarken ABD fazlasıyla benimsiyor ya da öyle görünüyor. Burada bir çelişki yok mu?

Mahmut BOZ: Bu nokta iktidar-hegemonya tartışmasından bağımsız değil. İktidarı elinde bulunduranlar, bu güce meydan okuyabilecek her türlü aracı şüphe ile karşılayıp onu denetim altına almak istiyor. Şimdi gördüğümüz ise medya denetiminin, geleneksel medyadan sosyal medyaya transferi. Bu anlamda ülkeler geleneksel yaklaşımlarından farklı olmayan yöntemleri benimsiyor. Örneğin Çin’deki internet denetimi, sansür veya yasaklar kimseyi şaşırtmıyor. Ancak denetimin bulunmadığı düşünülen ülkelerde insanların tümüyle özgür olduğunu varsaymak da yanlış sonuçlar verebilir.

Mesela İngiltere’deki son ayaklanmaların ardından, hükümet cephesinden yönelen sosyal medya kullanımının kısıtlanması önerisi epey düşündürücü. Dedikleri gibi, “teknoloji, onu yaratan ideolojiye hizmet ediyor.” Büyük Birader aslında her yerde. Yazdığınız her satır, herhangi bir ülkede, ummadığınız bir yerde karşınıza çıkıp başınıza umulmadık dertler açabilir. Kişisel ifade özgürlüğü olarak sunulduğu söylenen özgürlüğün sınırları, olaylara hangi coğrafyadan, hangi açıdan veya hangi güç odağının penceresinden baktığınıza göre değişebiliyor. Gezi parkı olaylarında da insanların medya yerine sosyal medyada bulunan kontrolsüz bilgi kaynaklarına yönelmesi ve oradaki yazılanlara inanması, kitlelerin medyadan sosyal medyaya transferinin bir örneği.

Gazetelerin devri bitiyor

A.Ünal: Sosyal medya dünyayı erişim sınırlaması olmaksızın yakalamaya çalışıyor fakat işin bir de güvenilirlik boyutu var. Kişi profilleri ya da içerikler yanıltıcı olabiliyor. Büyük bir uluslararası gazete; “İnsanlar bir haberi sosyal medyadan öğrenebilir ama onaylamak için bize gelmek zorundalar.” diyordu. Tüm bu bilgi bombardımanı bilgiye biraz daha erken ulaşmak için mi çekiyoruz?

Mahmut BOZ: Bu bilgi bombardımanı, olsa olsa, bir son dakika gelişmesi hakkında haber merkezlerine farklı kaynaklardan art arda ulaşan, aralarında bazı çelişkiler bulunan ilk bilgilere benzetilebilir. Örneğin bir patlama haberi ilk anda bir kaynaktan “saldırı” olarak geçebilir, diğer bir kaynak “nedeni belirsiz” diyebilir, başka bir kaynak ise “doğal gaz sızıntısı“ diyebilir. Bazı kaynaklar yaralı, ölü sayıları geçebilir, bir kaynak ise olayda ölen olmadığını söyleyebilir. İdeal şartlar altında gazeteci tüm bu bilgileri bir süzgeçten geçirmeden, teyit etmeden yayımlamaz. En özensiz yayın kuruluşunda bile en azından kurumsal bir ağız birliği oluşturulur.

Sosyal medya, normalde bir haber merkezi içinde yaşanması ve soğukkanlılıkla yönetilmesi gereken haber heyecanını tüm bir topluma yayıyor. Haber ve habere bağlı unsurların o toz toprak içinde havalandıkları yerden aşağı inip birbirlerine kavuşmaları daha uzun zaman alıyor. Ben bu anlamda habercilerin kuşaklar boyunca geliştirip kurallara bağlayarak birbirine aktardıkları ciddiyet ve soğukkanlılığın zaman içinde sosyal medyaya da hakim olacağını düşünüyorum. Ancak sosyal medyada sansasyon peşinde olan ya da sabırsız kullanıcılar da her zaman var olacak, aynen geleneksel medyanın kendisinde de olduğu gibi.

Gazetelerin bildiğimiz anlamıyla varlıklarını çok uzun süre devam ettiremeyeceklerini artık biliyoruz. Ancak haber söz konusu olduğunda gerek ciddiyet ve olgusal kesinlik isteyenlere, gerekse sansasyonel, kolay okunan, detaysız ve renkli haberlere meraklı olanlar için var olan iki ana akım medya türü varlıklarını internet üzerinde sürdürmenin yolunu bulacaklar. Halihazırda beş yıl öncesine kadar egemen olan geleneksel medya düzenimizi (yani fısıltı gazetesini ve profesyonel medyanın kendisini) büyük ölçüde internete taşımış durumdayız zaten.

A.Ünal: Sosyal medya artık bir iletişim kanalı olarak geleneksel medya tarafından ciddiye alınıyor. Kısa süre önce Türkiye’ye giriş yapan El Cezire’de Arap Baharı’nda bunu fazlasıyla gösterdi. Gazetecilik ve habercilik kültürünün sosyal medyadan etkilendiğini düşünüyor musunuz?

Mahmut Boz: Evet, bunu ben kişisel olarak ilk 2009 İran cumhurbaşkanlığı seçimlerinde görmüştüm. Muteber Batılı haber ajanslarının sosyal medyayı referans aldıkları, benim tanık olduğum ilk yüksek profilli haber konusu buydu.

1980’lerde tanık olunan, “amatör kamera ile çekilen uçan daire, trafik kazası vs.” haberlerinin gelişmiş, epeyce serpilmiş haline tanık oluyoruz. Kullanıcıların ürettiği içerik, ana akım medyanın ayrılmaz bir parçası haline geliyor. Bu değişime erken uyanıp kendilerini buna uyarlayanlar kazanacaklar. Ancak yurttaş gazeteciliğine önem vermek ile insanları bu gazetecilik türüne teşvik etmek arasında ince bir çizgi var. Gelecekte kurgusal haberleri gerçekte var olandan ayırt etmek daha da güçleşebilir. İnsanların kendi yarattıkları haberlerin hem kahramanı olması, hem de olayları kendi bakış açılarından anlatması toplumları yanlış yönlendirme potansiyeline sahip.

Burada hem yurttaş gazeteciliğini teşvik edenlerin bunu yaparken aşılaması gereken değerler önem kazanıyor, hem de kullanıcıların ürettiği içeriği ayıklayıp yayıma hazırlayanların gazetecilik nitelikleri. Gerek gazetecilerin, gerekse medyayı takip eden herkesin, kendilerini kurgusal bir akışa kaptırmamak için objektif, kuşkucu, sorgulayıcı bakışa her zamankinden daha fazla ihtiyacı olacak. Kurgu ve gerçeği ayırt etmek, artık yalan ve doğruyu ayırt etmekten çok daha zor bir hal alıyor ve propagandaya alet olmamak için uyanık olmak şart.

A.Ünal: Megazine Dergisi’deki deneyiminizi de göz önüne alırsanız, Türk medyası ve sosyal medya kullanımı hakkında ne söyleyebilirsiniz?

Mahmut Boz: Türkiye sosyal medyanın en hızlı geliştiği ülkelerden. Bu dinamizm, geleneksel medya için sınırsız imkanlar sunuyor. Ancak ben, şu ana kadar önümüze çıkan örneklerde, medyanın sosyal medyadaki varlığını profesyonelce yönetebildiğini düşünmüyorum. Yapılması gereken, bir RSS kaynağını Twitter’a eşlemekten ibaret değil. Her bir sosyal mecranın kendine özgü normları ve geleneği var. Oraya uygun davranmak şart. Örneğin bana Facebook’ta her dakika mesaj yollarsanız sizi duvarımdan silerim. Twitter’da takipçilerinizin yaş ortalaması 24 olmasına rağmen dilinizi onlara uyarlamıyorsanız takipçi kaybedersiniz. Ya da günde 200 mesaj yollarsanız asla takipçi kazanamazsınız. Friendfeed’in dili ile Twitter’ın dili apayrı. Ayrıca Türk medyası etkileşim imkanlarını da yeterince kullanmıyor sosyal medyada. Twitter ve Facebook e-postanın yerini almış değil, ama galiba medyanın algısı neredeyse bu şekilde.

Gerçi burada bir risk de şu: Sosyal medyadaki ilgi düzeyi ve tepkiyi tek ölçüt olarak almak, öne çıkaracağınız haberler ve analizlerde ciddi bir sapmayı beraberinde getirebilir. Derinliğinizi kaybedebilirsiniz. Bu tuzağa düşmemek lazım. Sosyal medya eğer geleneksel medya için bir araç olacaksa, bu yeni araç, derinlikli içeriğin daha fazla tüketilmesine vesile olmalıdır. Sosyal ağlar, medya için canlı bir vitrin olabilir, ama dükkanın kendisi bir vitrinden oluşamaz.

A.Ünal: Evet, bahsettiğiniz kişilerin sıradan bir vatandaştan daha fazla sorumluluğu var, tıpkı sanatçılar gibi. Ancak onlar da Twitter’da kendi şöhretini genişletme çabası ve yukarıda bahsettiğiniz içgüdüsel eğilimler içinde gibi olabilirler. Bu durum canlı yayınlara yansıyan çeşitli sonuçlar doğurabilir ancak gazetecilerin kişisel profillerini istekleri doğrultusunda kullanması tamamen yanlış mı?

Mahmut Boz: Sosyal medya söz konusu olduğunda, pek çok yerde olduğu gibi, doğru ve yanlış izafi kavramlar. Bunların tanımlarına kişiler ve kurumlar karar vermeli. Ancak şurası kesin: Bir kurumun çatısı altında çalışan kişi, kendi ismini ve kimliğini açıkça ifade ettiği sürece, o kurumun sosyal medya ilkelerine uymalıdır. Uzun uzadıya tarif etmeye gerek yok: “Televizyonda söylenemeyecek” bir ifadeyi oraya yazmamak gerekir. Özellikle gazetecilerin uyması gereken ana kural bu. İlla kazalar yapıp Twitter hesabını kapatmak zorunda kalmadan da bu mecralarda gazeteci olarak var olunabilir. Bunun yolu da biraz “ağzından çıkan lafı kulağının duymasından” geçiyor.

A.Ünal: Siz kurallara uyan bir gazeteci misiniz? Farklı bir işiniz olsa daha fazla şey mi ifade ederdiniz Twitter’da?

Mahmut Boz: Evet, gazetecilik yaparken de kurumsal iletişimle uğraşırken de sosyal medyada dile getirdiğiniz görüşlerinizde belli hassasiyetleri dikkate almanız şart. Gazetecileri bu konuda bağlayan ana ilke değişmiş değil: Bu da çok net bir şekilde tarafsızlık gereği. Kurumsal çalışanları bağlayan ana ilke ise kurumsal bağlantılar ve varsa tanık oldukları “aile sırları”. Bu sınırlar dışında aslında özgürsünüz. Ama bu, mesleğiniz ve toplumdaki yeriniz ne olursa olsun, genel nezaket kuralları ve “siyaseten doğru” bir dil kullanımı gereğini ortadan kaldırmıyor.

A.Ünal: Twitter’da Türkçe kullanımına dair hatalar paylaştığınızı görüyorum. SMS ve anlık sohbetlerden sonra sosyal medya da Türkçe’yi (ve diğer dilleri) olumsuz etkiliyor olabilir mi?

Mahmut Boz: Bu düzeltme merakı, bir süre sunuculuk yapmış olan pek çok kimsede var olan mesleki bir defo galiba. Bundan sıyrılmaya çalışıyorum aslında. “SMS ve sosyal medya gibi diğer araçlar Türkçe’yi bozuyor” demek ise aracın (medium) rolünü abartmak gibi geliyor. Türkçe (ve diğer diller) eğer bozuluyorsa bunun toplumsal nedenleri vardır: Eğitim sistemi gibi. Bilgisayar ve cep telefonu merakının bizleri daha az okumaya yönelttiği iddia edilebilir. Ama buradaki suçlu telefon ya da bilgisayarın kendisi değil en nihayetinde. Kullanılan aracın doğası kısa ve hızlı ifadeleri zorunlu kıldığı için epeyce bir kısaltma hayatımıza girmiş olabilir. Buradaki sorun ise Türkçe kısaltmalardan ziyade, Türkçesi mevcut olan ifadelerin İngilizcelerini tercih etmeye başlıyor olmamız: “SMS”, “ok” gibi kelimeler bunlar. Evet “Araç mesajdır”, ama her başımız sıkıştığında aracı suçlamak, sorumluluktan kaçmaktan başka birşey değil.

A.Ünal: Medya sektöründe olarak Twitter ve Facebook’ta aktifsiniz. Kurumsal düzeyde sosyal medyayı kullanırken nelere dikkat ediyorsunuz?

Mahmut Boz: Kullanıcılarımızın en az yüzde 29’u 18-24 yaş arasında. Yani çok genç takipçilerimiz var. Bu kullanıcıların medya tüketme eğilimleri yüksek. Yani resimsiz ya da videosuz bir mesajın yerine ulaşma ihtimali düşük. Twitter’a baktığınızda ise köşeli bir dille kaleme alınmış bir mesajın “retweet” edilmesi pek mümkün değil.

Dolayısıyla bizim yapmaya çalıştığımız, iktisadi ve insani gelişme gibi bir konu başlığının kapsamına giren, normalde kolay tüketilmeyebilecek mesajları rahat algılanabilen yeni mesajlara dönüştürmek. Bu mesajlar yoluyla kullanıcıları bunaltmadan, toplumdaki sorunlar hakkında düşünmeye sevk etmeyi hedefliyoruz. Bu konular hakkında detay isteyenleri ise ilgili sayfalara yönlendiriyoruz.

Twitter, Türkiye’de 2010’da patladı

A.Ünal: Sizinkileri saymazsak ben de Türkiye’de henüz benzer kılavuzlar görmüş değilim, bu konuda geleneksel medyanın adım atması gerektiği kadar belki bize de görev düşüyor.

Biraz kişisel tarafa geçelim. Sizi de Twitter’da bulmak mümkün. Twitter sizin için ne ifade ediyor, bahsettiğiniz kuralları dikkate alıyor musunuz?

Mahmut BOZ: Facebook ve Twitter ile Ankara’da yaşadığım dönemde tanışmıştım. Her ikisinin de Türkiye’de popülerleşmesi uzun sürmedi. Facebook’un daha kolay kavranan ve daha tiryakilik yaratan bir durumu vardı belki ilk bakışta. 2007 sonlarında tanıştığımda bendeki etkisi de bu şekilde oldu. Ancak “arkadaş” sayım giderek artmaya başlayınca Facebook üzerinde daha az yazı, resim, link paylaşmaya başladım. Garip bir ters orantı…

Twitter hesabımı ise Kasım 2011’de açtım. Ancak sık kullanmaya başlamam 2012 Nisan aylarına rastlıyor. O aylarda Twitter İngiltere’de bir fenomene dönüşmeye başlamıştı. Türkiye’deki “Twitter patlaması” ise 2010’a denk geliyor. Twitter sonrasında Facebook kullanımım çok azaldı. Türkiye’den ve dünyadan doğru kişileri takip ediyorsanız Twitter’ın hayata yepyeni bir pencere açtığı söylenebilir. İlgi alanlarınızda dünyayı takip etmek hiç bu kadar kolay olmamıştı. İlgi alanınız dahilindeki ciddi bir haberi kaçırmanıza, o haberle ilgili farklı perspektiflerden mahrum kalmanıza artık neredeyse imkan yok.

Ancak galiba Twitter ve diğerlerini bu kadar göklere çıkarmanın da sorunlu tarafları var. Bu araçların zamanımızı çaldığı doğru. En basitinden her birimize birer akıllı telefon aldırmak gibi bir tüketim propagandası içerdiği de doğru. Elbette dozajı ne ölçekte olursa olsun röntgen ve teşhirin de potansiyel olarak sorunlu tarafları var. Benim Twitter’ı kişisel kullanımım giderek azalıyor. En azından mesajlarımın içeriği artık daha anonim. Çoğu zaman da geriye dönük olarak bazı kişisel içerikli mesajlarımı siliyorum. Bir oda kalabalıklaştıkça uluorta konuşmayıp yanındakine fısıldamaya başlamak gibi bir durum bu herhalde. Sanıyorum herkesin kendini bu ortamlara ve onların kendi içindeki değişimine adapte etmek için kullandığı farklı yöntemler var.

A.Ünal: Bir ara sosyal medya diyeti yaptınız. Onun amacı neydi?

Mahmut Boz:  İki kez “planlı sosyal medya orucuna” girdim. Her ikisi de üniversitedeki tezimle ilgiliydi. 2010 başında tezin okumaları için bir süre kendimi tüm bu araçlardan mahrum bırakmıştım. 2011 ortasında da bu kez tezimin ilk kapsamlı taslağını yazarken aynı yola başvurdum. Kendimi haftalarca eve kapadım ve bu sene yaz sağ olsun çok geç geldi. O dönem dergideki işlerimin de yoğunluğunu düşünürsek yöntemin çok işe yaradığını söyleyebilirim…

A.Ünal: Paylaşımlarınız için çok teşekkürler. Sosyal medya ve yeni medya düzenini tekrar konuşmak üzere son olarak neler söylemek istersiniz?

Mahmut Boz:  Son olarak, az önce bahsettiğim sosyal medya diyetinin sonlarına doğru zaman zaman sıkılarak Twitter’a girip yazılanları okuduğumu itiraf etmek isterim:)